|
|
Zamieszczamy trzeci odcinek
poradnika „Drużyna harcerzy”. Redakcja zachęca do sięgnięcia
wstecz, dla przypomnienia o czym autor pisał w pierwszej i
drugiej POBUDCE, albowiem „repetitio mater studiorum est”.
Redakcja
DRUŻYNA HARCERZY (3)
Tomasz
MARACEWICZ
Metoda
harcerska
Tym co naprawdę i w sposób
niepowtarzalny wyróżnia harcerstwo od innych sposobów na
kształtowanie charakterów młodych ludzi jest harcerska metoda.
To jej stosowanie, bądź nie, stanowić może o sukcesie jaki
podejmuje w pracy nad sobą i grupą podkomendnych chłopaków –
drużynowy. Stąd tak często używa się tego pojęcia, często
wskazuje się, że czyjeś działanie jest zgodne, bądź z metodą
harcerską niezgodne. Nie mniej okazuje się, iż kanon metody
harcerskiej nie jest czymś stałym i oczywistym.
Najczęściej na kursach
instruktorskich pojawia się wykład o metodzie w postać tzw.
„ręki metody” opisującej w ten obrazowy sposób podstawowe
instrumentarium drużynowego. Kłopot w tym jednak, iż
wyobrażenie to powstało na użytek skróconych, wojennych
kursów instruktorskich Szarych Szeregów, jako prostsze i
łatwiejsze do zapamiętania lecz jednak nie odpowiadające
dorobkowi harcerstwa w tej mierze. Szczególnie jeśli idzie o
rozumienie rozłożenia akcentów, tego co naprawdę ważne.
Największe dokonania w tej
mierze miała zapewne Ewa Grodecka jeszcze w latach
trzydziestych ubiegłego wieku. O jej prace też w dużej
części opieram się budując przedstawioną tutaj
charakterystykę metody harcerskiej. I jeszcze jedno
zastrzeżenie: może zdziwić Czytelnika, iż tekst ten jest tak
bardzo podobny do przygotowywanych obecnie (jesień 2005)
przez Radę Naczelną ZHR „Zasad wychowania harcerskiego w
ZHR”. Po prostu – autor ten sam.
Metoda harcerska jest więc
ponad wszelką prostym, spójnym i konkretnym sposobem
praktycznej realizacji harcerskiego wychowania. Określa ona
sposób zmierzania do celów harcerskiej pracy, wyznacza
zasady działania instruktorów i całej organizacji, decyduje
o sposobie realizacji programu. Metoda harcerska opiera się
o konsekwentnie wynikające z siebie i wzajemnie powiązane
elementy. Poszczególne jej zasady i podstawowe środki użyte
razem stanowią jedność, której nie można dzielić na mniejsze
części. Nie można także z którejkolwiek z nich zrezygnować
bez ryzyka zaprzeczenia celowości harcerskiej pracy. Metoda
harcerska sięga początków skautingu i harcerstwa polskiego,
a doświadczenia w jej stosowaniu wskazują, iż stanowi ona
system skuteczny i uniwersalny. To co jest również
charakterystyczne, to ścisły związek metody harcerskiej z
elementami programu – takimi jak bliskość przyrody czy
obozownictwo. Dlatego czasem tak trudno oddzielić od siebie
to co jest metodą, to co jest środkiem i to co jest
elementem programu. I być może rozdzielanie takie nie
miałoby sensu, gdyby nie potrzeba dokładnego zrozumienia
tego, o co przede wszystkim chodzi.
Mówiąc o metodzie, mówimy tak
naprawdę o podstawowych zasadach jakimi kierujemy się
prowadząc pracę harcerską. Te podstawowe zasady to:
- zasada naturalności;
- zasada oddziaływania od
wewnątrz;
- zasada dobrowolności;
- zasada oddziaływania
pośredniego;
- zasada oddziaływania
pozytywnego;
- zasada wzajemności
oddziaływań.
Zasada naturalności:
Źródła metody harcerskiej miały
miejsce w obserwacji naturalnych skłonności i możliwości
wychowanków. Baden Powell, namawiał by często „czytać”
chłopców, bo to najlepszy podręcznik dla wychowawcy,
wspominał swoją drogę do skautingu. Nie poprzez lekturę
fachowych dzieł, ale poprzez próbę poznania i zrozumienia
żywiołów targających młodym człowiekiem. O taki fundament
opiera się sukces skautowego systemu wychowawczego, a
genialność tych pierwotnych obserwacji powoduje, iż jest on
wciąż aktualny. I właśnie z takich źródeł wypływa pierwsza
kardynalna zasada metody harcerskiej: zasada naturalności.
Poszanowanie tej zasady powoduje, iż zamiast walczyć z
nieokiełznanym temperamentem młodych ludzi, zamiast tępić
ich naturalny, nie zawsze akceptowany przez dorosłych styl
życia, system wychowania harcerskiego stara się go
wykorzystać i zaprząc do pracy dla ich własnego dobra, a
pośrednio także dla dobra ogółu. Tworzone w pracy
harcerskiej sytuacje wychowawcze wykorzystują cechy
charakterystyczne dla wieku harcerek i harcerzy: entuzjazm,
pragnienie przygód i przeżyć, a także skłonności do
szaleństw i brawury. Płynie też z pierwszej zasady
przestroga dla drużynowego – jeśli nie wiesz, jeśli nie
rozumiesz kim są i czym żyją Twoi harcerze, jeśli nie
potrafisz tego zrozumieć, czy też dowiedzieć się skutecznie,
być może pozbawiasz się szansy odniesienia sukcesu w
harcerstwie. Po prostu
Zasada oddziaływania od
wewnątrz
Zgodnie z pierwszą zasadą
metody, harcerski system wychowawczy odwołuje się nie do
abstrakcji, ale do konkretnych cech i skłonności harcerek i
harcerzy. Rozwinięciem tej logiki jest druga kardynalna
zasada metody harcerskiej – zasada oddziaływania od wewnątrz
lub inaczej zasada indywidualizacji. W myśl tej zasady
nie tylko ogólnie znane, naturalne skłonności młodych ludzi,
ale również, czy raczej przede wszystkim indywidualne
możliwości, potrzeby i oczekiwania każdego z nich, są
podstawą prowadzonej pracy wychowawczej. Zgodnie z tą zasadą
harcerstwo jest miejscem, w którym jednostkom stwarza się
warunki do rozwijania w sobie wartości osobistych i
społecznych, wartości, których zalążki tkwią w każdej
dziewczynie czy chłopaku. Metoda harcerska nakazuje w każdym
z nich szanować wolnego człowieka, brać po uwagę to, kim on
jest, co czuje, o czym marzy. Harcerstwo sprzyjać ma
wyrażaniu się osobowości. Dlatego w pracy harcerskiej tak
bardzo uwzględnia się zainteresowania i cechy charakteru
młodych ludzi i wzbogaca je w nowe, pozytywne elementy.
Czyni się to w sposób elastyczny, zależny od reakcji młodego
człowieka, którego oddziaływanie to dotyczy, tak by
skutecznie wydobywać z niego to wszystko, co drzemie w jego
duszy i jest dobre. Wskazania płynące dla drużynowego z
tej zasady, to głównie zrozumienie, że przychodzący do
drużyny harcerz to nie tabula rasa którą będzie się
dopiero zapisywać wg. upodobania drużynowego. Każdy chłopiec
jest inny, każdy chłopiec przychodzący do drużyny ma jakieś
doświadczenia, jakieś skłonności, jakieś zainteresowania.
Naszą rolą jest więc rozpoznanie tych cech naszych
chłopaków, na których oprzeć się zechcemy w prowadzonym
wspólnie procesie urabiania charakterów.
Zasada dobrowolności
Aby postulaty zawarte w
pierwszych dwóch kardynalnych zasadach metody harcerskiej
mogły być skutecznie wypełniane, konieczne jest spełnienie
warunku określonego zasadą trzecią: zasadą dobrowolności i
świadomego stosunku do harcerstwa. Stanowi ona, iż
przynależność do organizacji harcerskiej nie może być w
żaden sposób narzucana z zewnątrz. Najważniejsza jest
gotowość i szczerość woli przyszłej harcerki czy harcerza.
Wraz z dobrowolną przynależnością, za równie ważny uznaje
się świadomy stosunek do harcerstwa jego uczestników:
harcerek, harcerzy, instruktorek i instruktorów. Poziom tej
świadomości jest zróżnicowany, zależnie od wieku, rozwoju i
możliwości. Jednak bez względu na te czynniki, w każdej
chwili swego harcerskiego życia młody człowiek powinien
wiedzieć, dlaczego należy postępować tak, a nie inaczej. Z
tych powodów tak wielką rolę w wychowaniu harcerskim i w
stosowaniu metody harcerskiej odgrywa Prawo
Harcerskie. Poprzez Prawo Harcerskie, harcerka i harcerz,
podejmują osobiste zobowiązanie postępowania w określony
sposób, a także przyjmują wobec grupy koleżanek czy kolegów
odpowiedzialność za dotrzymanie danego słowa. Stałe
utożsamianie się z harcerskimi wartościami i wspieranie
harcerek i harcerzy w dążeniu do tych ideałów, czyni z Prawa
i Przyrzeczenia Harcerskiego skuteczny instrument w rozwoju
młodych ludzi.
Zasada pośredniego
oddziaływania.
Naturalność metody harcerskiej
wymaga specyficznych sposobów oddziaływania – ich ogólną
cechę oddaje doskonale kolejna kardynalna zasada metody
harcerskiej: zasada oddziaływania pośredniego, czyli
wychowanie przez czyn, a nie umoralniające pogadanki;
uczenie się przez działanie, a nie mówienie o nim;
doświadczanie przez przeżycie, a nie wykład. Zasada ta
sprzeciwia się podawaniu gotowej wiedzy czy poglądów,
zachęca natomiast harcerskich wodzów do stwarzania
praktycznych warunków i sytuacji stawiających harcerki i
harcerzy przed potrzebą czynu, umożliwiających ich
nieskrępowany rozwój, samodzielne kształtowanie się i
zbliżanie do celu-ideału opisanego w Harcerskim Prawie.
Najważniejszy w skutecznym stosowaniu zasady oddziaływania
pośredniego jest przykład osobisty i postawa etyczna
instruktora. Stanowią one najpełniejszy i najskuteczniejszy
sposób realizacji zasady pośredniego oddziaływania. Ponieważ
źródłem kształtowania postaw są rozliczne, konkretne
sytuacje wychowawcze, jakie stwarza harcerski program,
szczególnie ważna w toku stosowania tej zasady staje się
umiejętność odróżniania przez instruktorów celów od środków
- umiejętność, która chroni ich przed schodzeniem na manowce
pracy wychowawczej. W świetle tej zasady, wychowanie
harcerskie można odczytać również bardzo prosto. Wystarczy
Druhu Drużynowy, że zaintrygujesz sobą grupkę chłopaków z
bandy podwórkowej. Wystarczy, że „kupią” Ciebie jako swojego
wodza. A potem to już tylko zostaje Ci pracować nad
swoimi charakterem i rozwijać swoje
zainteresowania. Chłopcy ci niezawodnie pójdą za Tobą.
Zasada oddziaływania
pozytywnego
Oczywistą konsekwencją zasady
poprzedniej, jest kolejna kardynalna zasada metody
harcerskiej: zasada oddziaływania pozytywnego. Wychowując
przez przykład należy opierać się na wskazaniach, a nie
zakazach, kreować przykłady postaw zgodnych z harcerskimi
ideałami, a nie szukać i piętnować tych, którzy z Prawem
Harcerskim niewiele mają wspólnego. Zasada niniejsza
pokazuje, iż w wychowaniu harcerskim chodzi o tworzenie
warunków do rozwoju dobra, a nie koncentrowanie się na
zwalczaniu zła. W harcerstwie nie ma miejsca na złość,
nienawiść, niszczenie. Jest natomiast poszukiwanie
wszystkiego, co najlepsze w konkretnej dziewczynie czy
chłopaku i stymulowanie rozwoju tego dobra. Stąd m.in.
niechęć w harcerstwie do karania, bo lepiej działają
nagrody.
Zasada wzajemności
oddziaływań
Kolejną, ostatnią już zasadą
nadającą harcerstwu unikalny charakter jest zasada
wzajemności oddziaływań. Według niej w harcerstwie granica
pomiędzy wychowankiem a wychowawcą nie jest ostra.
Instruktor oddziałuje na harcerzy jako starszy brat,
przyjaciel, przewodnik. Ale i harcerska gromada oddziałuje
na instruktora. Świadomi instruktorzy traktują to jako
nieocenioną pomoc w samowychowaniu. Oddziaływanie drużyny w
praktyce jest ważniejsze w kształtowaniu osobowości
instruktora, niż wszelkie kursy i seminaria. Stosowanie tej
zasady opiera się o propagowane w harcerstwie braterstwo
wszystkich harcerek i harcerzy. Innym przejawem wzajemności
oddziaływań są wpływy wzajemne członków grup rówieśniczych –
zastępów.
Obok wymienionych powyżej
zasad, które opisują charakter oddziaływań w metodzie
harcerskiej, wymienić należy jeszcze kilka podstawowych
środków w realizacji metody harcerskiej, środków tak
charakterystycznych, iż często wymieniane są jednym tchem
jako elementy metody harcerskiej. Zaliczamy do nich:
a) Wypływający z zasady
naturalności i wzajemności oddziaływań system zastępowy,
czyli oddziaływanie poprzez udział w małych, naturalnych
grupach. Ten środek metody harcerskiej, odróżniając w sposób
oczywisty harcerstwo od wielu innych organizacji
wychowawczych, odwołuje się do istnienia wśród młodych ludzi
małych naturalnych grup dobranych na zasadzie przyjaźni,
więzów koleżeńskich, wspólnych zainteresowań - z naturalnym
wodzem na czele. Zastęp harcerski odpowiada naturalnej
formie „bandy podwórkowej”, której podsunięto harcerski tryb
życia, owiany dodatkowo atmosferą Harcerskiego Prawa i
Przyrzeczenia. Jest on małą harcerską społecznością, w
której indywidualności poszczególnych jej członków mają
możliwość stykać się ze sobą, kształtować, zawiązywać więzi
przyjacielskie i społeczne. To, co dzieje się w zastępie
harcerskim: trwały charakter łączących członków zastępu
związków, ich identyfikacja z wspólnymi celami, wzajemne
dogłębne poznanie, zrozumienie w grupie wraz z poczuciem
wolności i spontaniczności – stanowi idealną atmosferę do
przekształcania się harcerki i harcerza w dorosłego
człowieka. Daje to możliwość twórczych poszukiwań, prowadzi
do samorządności, uczy akceptacji wspólnych idei i
odpowiedzialności. Dopiero praca w zastępie prawdziwie
pobudza samodzielność i twórcze siły dziewcząt i chłopców. W
systemie zastępowym szczególną rolę odgrywają mali wodzowie
– zastępowi. Dzięki metodzie harcerskiej stają się oni,
wprawdzie nieświadomymi, ale zaangażowanymi i skutecznymi
wychowawcami. Charakter oddziaływań naturalnej grupy i rola
jej wodza zmienia się zależnie od wieku jej członków co
znajduje swoje odzwierciedlenie w metodyce pracy na
poszczególnych poziomach wiekowych
b) wzorzec osobowy
instruktora, w sferze idei opisany w Prawie Harcerskim,
a w praktyce uosabiający się w postawie wodza – drużynowego.
Sięgając do zasad naturalności i pośredniości wychowania,
przykład osobisty instruktora stanowi najwłaściwszy sposób
wskazywania postaw propagowanych przez harcerski system
wychowawczy. Działanie tego środka, wzmacnianego ustawiczną
pracą nad sobą, umożliwia właściwe ukierunkowanie pracy
wychowawczej. Cała trudność i zarazem prostota harcerskiego
systemu wychowania wypływa z faktu, iż wychowanie przez
przykład osobisty udaje się naprawdę jedynie wtedy, gdy
postawa etyczna instruktora wypływa z jego głębokich dążeń i
przekonań.
c) stopniowanie trudności
jest środkiem głęboko osadzonym w zasadzie indywidualizacji
oddziaływań. Stosowanie tego środka nakazuje, by programy i
zajęcia harcerskie, zależnie od wieku i umiejętności,
służyły stałemu doskonaleniu się. Zdarzenia i zajęcia, jakie
pojawiają się w pracy wychowawczej nie mogą się więc
powtarzać. Każda następna sytuacja winna przynosić nowe
bodźce, umożliwiać postęp i rozwój. Młodzi ludzie w
naturalny sposób chcą powiększać swoje zdolności, ale
równocześnie potrzebują do tego regularnych bodźców w
postaci sukcesów. Wyznaczane cele muszą stanowić wyzwanie,
ale i być zarazem celami osiągalnymi. Cel ambitny, jasno
określony i zarazem dający się osiągnąć jest najlepszą
motywacją. W oparciu o ten środek tworzy się w harcerstwie
m.in. systemy stopni i sprawności.
Wracając
do schematu, który od początku naszych rozważań próbujemy
wypełniać, miejsce metody znalazło się tu:
Harcerstwo |

Metoda |
Chłopiec |
|
Ideał wychowawczy |
hm. Tomasz
Maracewicz
TOMASZ MARACEWICZ
"MARABUT"
Żeglarz z
urodzenia i przekonania, ornitolog z wykształcenia, broker
ubezpieczeniowy z przypadku.
Żona
Hanna – historyk sztuki i synowie: Wiktor - zuch, Kajetan -
zuch i Ignacy – będzie zuch.
Przyrzeczenie harcerskie w 1973, drużynowy 1 WDH w Gdańsku w
latach 1978-86, KIHAM, Ruch, w
latach
1990-1993 Naczelnik Harcerzy, obecnie członek komendy
Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy
Wszelkie artykuły komentujemy
na
www.pobudka.zhr.pl/forum
>>> wejdź
|
|
|